MAQAMAT DAN AHWAL TASAWUF
Tasawuf adalah pelatihan dengan kesungguhan untuk dapat membersihkan, memperdalam, mensucikan jiwa atau rohani manusia. Hal ini dilakukan untuk melakukan pendekatan atau taqarub kepada Allah dan dengannya segala hidup dan fokus yang dilakukan hanya untuk Allah semata.[1]
Maqamat merupakan salah satu konsep yang ada di dalam tasawuf , kata maqamat merupakan bentuk jamak dari kata maqam, yang berarti tempat berdiri, stasiun, tempat, lokasi, posisi atau tingkatan. Dalam al-Qur’an kata maqam diartikan sebagai tempat disebutkan beberapa kali, antara lain terdapat pada surat; Al-Baqarah ayat 125, Al-Isra ayat 79, Maryam ayat 73, As-Saffat, ayat 164, QS ad-Dukhan ayat 51 dan QS ar-Rahman ayat 46. Sedangkan kata ahwal merupakan bentuk jamak dari kata hal, yang artinya keadaan. Adapaun secara lebih luas ahwal dapat diartikan sebagai keadaan mental yang dialami oleh para sufi di sela-sela perjalanan spiritualnya.
Di sini akan dikemukakan beberapa maqamat maupun ahwal untuk memperoleh gambaran adanya tingkatan kedudukan dalam proses menempuh jalan tasawuf.
1. At Taubah – Az Zuhud – As Sabr – Al Faqr – Attawadu – At Taqwa, At Tawakkal - Ar-Ridha – Al Mahabbah - Al Ma’rifah
Abu Bakr Muhammad Ibnu Ishaq Al-Kalabazi (wafat 380 H) , di dalam kitab At Ta’aruf li madzhab ahl at tasawuf , menyebutkan urutan maqamat pertama adalah At-Taubah;
ونريد أن نخبر الآن بِبَعْض المقامات على لِسان القَوْم من غير بسط كَراهَة الإطالة ونحكى من مقالات المَشايِخ فِيها ما قرب مِنها إلى الأفهام دون الرموز الخفية والإشارات الدقيقة ونبدأ بِالتَّوْبَةِ [2]
Adapun urutan berikutnya yang dikemukakan di dalam kitabnya adalah Az-Zuhud, As-Sabr, Al-Faqr, Attawadu, At-Taqwa, At-Tawakkul, Ar-Ridha, Al-Mahabbah Dan Al-Ma’rifah.
2. Taubat - Sabar - Sukur - Raja’ – Khauf - Zuhud – Tawakal - Ridha - Mahabbah
Abu Thalib al Maky (wafat 386 H), Di dalam kitab Qut al Qulub fi mu’amalatil Mahbub wa wasfu thariq al marid ila maqami tauhid hal 275, menyebutkan maqamat al yaqin wa ahwalul muttaqin adalah sebagai berikut;
أصول مقامات اليقين التي ترد إليها فروع أحوال المتقين تسعة، أوّلها التوبة، والصبر، والشكر، والرجاء، والخوف، والزهد، والتوكل، والرضا، والمحبة وهذه محبة الخصوص وهي محبة المحبوب [3]
Artinya: dasar maqamat orang yang yakin menuju kepada cabang ahwal orang-orang yang bertaqwa ada sembilan, yang pertama Taubat kemudian sabar, syukur, harapan, kecemasan, zuhud, tawakal, ridla dan mahabbah, ini adalah mahabbah yang khusus yaitu mahabbah orang yang dicintai.
3. Taubat – Khauf - Raja’ – Shalihin – Muridin – Muthi’in – Muhibbin – Mustaqin – Auliya - Muqarabin
Abu Nu’aim Al Ashbahani (wafat 430 H) di dalam kitab Hilyatul Aulia Wa Thabaqatul Auliya atsar nomor 16157 menyebutkan tingkatan-tingkatan maqamat;
سَمِعْتُ عُثْمَانَ بْنَ مُحَمَّدٍ الْعُثْمَانِيَّ، يَقُولُ: ثنا أَبُو بَكْرٍ الْكَتَّانِيُّ، وَأَبُو الْحَسَنِ الرَّمْلِيُّ قَالَا: سَأَلْنَا أَبَا سَعِيدٍ الْخَزَّازَ فَقُلْنَا: أَخْبِرْنَا عَنْ أَوَائِلِ الطَّرِيقِ إِلَى اللَّهِ فَقَالَ: " التَّوْبَةُ وَذِكْرُ شَرَائِطِهَا ثُمَّ يُنْقَلُ مِنِ مَقَامِ التَّوْبَةِ إِلَى مَقَامِ الْخَوْفِ، وَمِنْ مَقَامِ الْخَوْفِ إِلَى مَقَامِ الرَّجَاءِ وَمِنْ مَقَامِ الرَّجَاءِ إِلَى مَقَامِ الصَّالِحِينَ، وَمِنْ مَقَامِ الصَّالِحِينَ إِلَى مَقَامِ الْمُرِيدِينَ وَمِنْ مَقَامِ الْمُرِيدِينَ إِلَى مَقَامِ الْمُطِيعِينَ وَمِنْ مَقَامِ الْمُطِيعِينَ إِلَى مَقَامِ الْمُحِبِّينَ وَمِنْ مَقَامِ الْمُحِبِّينَ إِلَى مَقَامِ المُشْتَاقِينَ، وَمِنْ مَقَامِ المُشْتَاقِينَ إِلَى مَقَامِ الْأَوْلَيَاءِ، وَمِنْ مَقَامِ الْأَوْلَيَاءِ إِلَى مَقَامِ الْمُقَرَّبِينَ، وَذَكَرُوا لِكُلِّ مَقَامٍ عَشْرَ شَرَائِطَ إِذَا عَانَاهَا وَأَحْكَمَهَا وَحَلَّتِ الْقُلُوبُ هَذِهِ الْمَحِلَّةَ أَدْمَنَتِ النَّظَرَ فِي النِّعْمَةِ وَفَكَّرَتْ فِي الْأَيَادِي وَالْإِحْسَانِ فَانْفَرَدَتِ النُّفُوسُ بِالذِّكْرِ وَجَالَتِ الْأَرْوَاحُ فِي مَلَكُوتِ عِزِّهِ بِخَالِصِ الْعِلْمِ بِهِ وَارِدَةً عَلَى حِيَاضِ الْمَعْرِفَةِ إِلَيْهِ صَادِرَةً وَلِبَابِهِ قَارِعَةً وَإِلَيْهِ فِي مَحَبَّتِهِ نَاظِرَةً.[4]
4. At-Taubah, As Sabr, Asy Syukr, Al-khauf, Az-Zuhud, At-Tawakkal, Al-Mahabbah, Ar-Ridha.
Di dalam Kitab Ihya’ ulumuddin Abu Hamid Al-Ghazali (wafat 505 H) mengemukakan pembahasan yang mengandung pengertian ahwal dan maqamat yang dibahas dalam sepuluh bab:
وأما ربع المهلكات فيشتمل على عشرة كتب كتاب شرح عجائب القلب وكتاب رياضة النفس وكتاب آفات الشهوتين شهوة البطن وشهوة الفرج وكتاب آفات اللسان وكتاب آفات الغضب والحقد والحسد وكتاب ذم الدنيا وكتاب ذم المال والبخل وكتاب ذم الجاه والرياء وكتاب ذم الكبر والعجب وكتاب ذم الغرور
وأما ربع المنجيات فيشتمل على عشرة كتب كتاب التوبة وكتاب الصبر والشكر وكتاب الخوف والرجاء وكتاب الفقر والزهد وكتاب التوحيد والتوكل وكتاب المحبة والشوق والأنس والرضا وكتاب النية والصدق والإخلاص وكتاب المراقبة والمحاسبة وكتاب التفكر وكتاب ذكر الموت[5]
5. Ikhlas – Taubat – Raja’ – Khauf – Muraqabah – Tawakal – Mahabbah – Tauhid – Sabar – Dzikr – Taqwa – Syukur
Ibnu Jazi Al Kalbi Al Gharnathi (wafat 741 H) di dalam kitab At Tashil li Ulumil Tanzil , menyebutkan dua belas Maqamat Tasawuf yang bersumber dari Al Quran;
وقد ذكرنا هذا الكتاب في ما يستحسن من الإشارات الصوفية دون ما يعترض أو يقدح فيه، وتكلمنا أيضًا على اثني عشر مقامًا من مقامات التصوف في مواضعها من القرآن، فتكلمنا على الشكر في أم القرآن، لما بين الحمد والشكر من الاشتراك في المعنى، وتكلمنا على التقوى في قوله تعالى في البقرة: ﴿هُدىً لِلْمُتَّقِينَ﴾ [البقرة ٢]، وعلى الذكر في قوله فيها: ﴿فاذْكُرُونِي أذْكُرْكُمْ﴾ [البقرة ١٥٢]، وعلى الصبر في قوله تعالى: ﴿وبَشِّرِ الصّابِرِينَ﴾ [البقرة ١٥٥]، وعلى التوحيد في قوله فيها: ﴿وإلَهُكُمْ إلَهٌ واحِدٌ﴾ [البقرة ١٦٣]، وعلى المحبة في قوله فيها: ﴿والَّذِينَ آمَنُوا أشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ﴾ [البقرة ١٦٥]، وعلى التوكل في قوله في آل عمران: ﴿فَإذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلى اللَّهِ﴾ [آل عمران ١٥٩]، وعلى المراقبة في قوله في النساء: ﴿إنَّ اللَّهَ كانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾ [النساء ١]، وعلى الخوف والرجاء في قوله في (الأعراف): ﴿وادْعُوهُ خَوْفًا وطَمَعًا﴾ [الأعراف ٥٦]، وعلى التوبة في قوله في (النور): ﴿وتُوبُوا إلى اللَّهِ جَمِيعًا﴾ [النور ٣١]، وعلى الإخلاص في قوله في (لم يكن): ﴿وما أُمِرُوا إلاَّ لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾ [البينة ٥] [6]
Selain itu di dalam kitab ini ketika memberikan tafsir tentang Al Quran surat Al Baqarah ayat dua “Hudan Li Al Muttaqin” menjelaskan dengan menyebutkan bahwa tingkatan atau derajat orang bertaqwa ada lima, yaitu; Islam, Taubat, Wara’, Zuhud, Musyahadah;
درجات التقوى خمس: أن يتقي العبد الكفر، وذلك مقام الإسلام، وأن يتقي المعاصي والحرمات وهو مقام التوبة، وأن يتقي الشبهات، وهو مقام الورع، وأن يتقي المباحات وهو مقام الزهد، وأن يتقي حضور غير الله على قلبه، وهو مقام المشاهدة [7]
6. Tawadhu - Sabar – Sukur – Taqwa – Taubat – Tawakal – Khauf – Raja – Mahabbah – Khasyah – Muraqabah – Tafakur – Zuhud - Husiyah
Muhammad ibnu Ali ibnu Muhammad Al Asbahi Al Andalusi (wafat 796 H) di dalam kitab Bada’ius Saliki Fi Thabai’ul Maliki mengemukakan Permasalahan Qalbu yang lebih terperinci, terdiri dari kelompok yang harus dikondisikan selalu ada di dalam qalbu, yakni; Tawadhu, Sabar, Sukur, taqwa, taubat dll, dan kelompok yang yang harus dihilangkan dari qalbu, yakni; Kibr, Ujub, ghadab, hiqd, hasad dll;
المَسْألَة الأولى فِي المَطْلُوب بِهِ من ذَلِك تحليا من ذَلِك وامتثالا وهُوَ جملَة العقل العلم الشجاعَة العِفَّة الحلم كظم الغيظ العَفو الرِّفْق الوَفاء بالوعد والعهد السخاء والجود الحزم والدهاء التغافل المداراة التَّواضُع الصَّبْر الشُّكْر التَّقْوى التَّوْبَة التَّوَكُّل الخَوْف الرَّجاء المحبَّة الحِكْمَة الخشية المراقبة المحاسبة التفكر الزّهْد الحُرِّيَّة الإتباع التثبت فِي الأُمُور الفقر إلى الله الغيرَة التبتل الخُشُوع الرضى التَّفْوِيض الخضوع الحياء الإنابَة التورع الإستقامة حسن الخلق القناعة الإعتصام بِاللَّه.[8]
المَسْألَة الثّانِيَة فِي المَطْلُوب بِهِ من ذَلِك تخليا واجتنابا وهُوَ جملَة البُخْل التبذير الجُبْن الكبر العجب الغَضَب الحقد الحَسَد اتِّباع الهوى حب الدُّنْيا حب الشَّهَوات حب الجاه المضر حب المال الحِرْص حب المَدْح كَراهَة الذَّم كَراهَة النَّصِيحَة الكفْر الشّرك بِهِ حب المال الطمع الغرُور الغَفْلَة كفر النِّعْمَة اتِّباع الظنون اتِّباع خطوات الشَّيْطان النِّفاق الرِّياء الحمية لغير الله مُفارقَة الجَماعَة الفَرح بالدنيا الركون إلَيْها الهَلَع الجزع حب الظُّلم قبُول السّعايَة الإعْراض عَن الذّكر طاعَة من اتبع هَواهُ التَّكَلُّف اللَّغْو التقطع الإصْرار على المعْصِيَة الأمْن من مكر الله اليَأْس من روح الله القنُوط من رَحْمَة الله الذّبْح لغير الله التَّكْذِيب بِالقدرِ الإبتداع إتباع المُتَشابه الغلظة الفظاظة نِسْيان الذَّنب إتخاذ الكافِر وليا سوء الخلق قطع الرَّحِم عقوق الوالِدين الصد عَن سَبِيل الله احتقار المُسلم القَسْوَة اتِّباع غير سَبِيل المُؤمنِينَ الحِيَل فِي الدّين البِدايَة بِالسنةِ السَّيئَة خوف الفقر الجفاء الشماتة[9]
7. Taubat – Khauf – Raja’ – Zuhud – Haya’ – Syukr – Wafa – Sabar – Ikhlas – Shidq – Mahabbah – Tawakal – Ridha
Jalaluddin As Suyuti (wafat 911 H) di dalam kitab Qut Al Mu’tadi ‘Ala Jami’I Tirmidzi menyebutkan sepuluh pokok yang harus dibersihkan dari batin dan tiga belas pokok yang harus dikondisikan di dalam jiwa;
ما يتعلق بالباطن؛ وحاصِله تزكية النفس عن الرذائل، وأمهاتها عشرة: شره الطعام وشره الكلام وحب الجاه وحب المال، وحب الدنيا، والحقد، والحسد والرِياء والعجب. وتحلية النفس بالكمالات؛ وأمهاتها ثلاث عشرة: التوبة، والخوف، والرجاء، والزهد، والحياء، والشكر، والوفاء، والصبر، والإخلاص، والصدق، والمحبة، والتوكل، والرضى بالقضاء.[10]
8. Taubah – Khauf – Zuhud – Sabar – Syukur – Ikhlas – Tawakal – Mahabbah – Ridha – Zikrul Maut
Abu Hasan Nuruddin Al Mala Al harawi Al Qari (wafat 1014 H) di dalam kitab Mirqatul Mafatih Sarh Misykatul Masabih menyebutkan Ahwal bathiniyah dalam Tazkiyatun Nafs baik yang harus dibersihkan maupun yang harus dijaga, yaitu;
وأحْوالٍ باطِنَةٍ هِيَ الخُلُقُ الحَسَنُ، وهُوَ إمّا تَزْكِيَةُ النَّفْسِ عَنِ الرَّذائِلِ، وأُصُولُها عَشَرَةٌ: الطَّعامُ، والكَلامُ، والغَضَبُ، والحَسَدُ، والبُخْلُ، وحُبُّ المالِ، والجاهُ، والكِبْرُ، والعُجْبُ، والرِّياءُ، أوْ تَحْلِيَتُها بِالفَضائِلِ، وأُمَّهاتُها عَشْرَةٌ: التَّوْبَةُ، والخَوْفُ، والزُّهْدُ، والصَّبْرُ، والشُّكْرُ، والإخْلاصُ، والتَّوَكُّلُ، والمَحَبَّةُ، والرِّضا بِالقَضاءِ، وذِكْرُ المَوْتِ،[11]
9. Taubat – Khauf – Raja’ – Wara’ - Zuhud – Tawakal – Sabar – Ridha – Taslim – Mahabbah – Muraqabah – Musahadah – Islam – Iman – Ihsan
Abu Abas Ahmad Ibnu Muhammad (wafat 1224 H) di dalam kitab Al Bahr Al Madid Fi Tafsir Al Quranul Majid, mengemukakan tingkatan Maqamat sebagai berikut;
والمقامات التي ينزل فيها المريد: التوبة، والخوف، والرجاء، والورع، والزهد، والتوكل، والصبر، والرضى، والتسليم، والمحبة، والمراقبة، والمشاهدة بالفناء ثم البقاء، أو الإسلام، ثم الإيمان، ثم الإحسان. فلا ينتقل من مقام إلى ما بعده حتى يحقق المقام الذي هو فيه، ذوقًا وحالًا[12]
Beberapa maqamat dan ahwal yang telah dikemukakan di atas, meskipun para penulis kitab tidak secara eksplisit menyebutkannya sebagai maqamat atau ahwal tasawuf, namun rangkaian susunan yang dikemukakan di dalam kitab-kitab tersebut memberi gambaran tentang maqamat dan ahwal, untuk mempermudah memahami beberapa maqamat dan ahwal yang telah dikemukakn di atas, berikut ini akan dikemukakan perbandingan Maqamat dan ahwal dalam bentuk tabel berikut;
Tabel 1. Maqamat Dan Ahwal Dalam Ilmu Tasawuf
Dari tabel tersebut dapat diperoleh pemahaman bahwa tidak ada kesamaan tingkatan maqamat, baik di kelompok positif yang harus ditumbuhkan maupun di kelompok negatif yang harus di bersihkan, dan hanya ada satu tingkatan yang sama yaitu di tingkat pertama “taubat”, meski demikian juga terdapat satu yang berbeda di tingkat pertama tidak meletakkan “taubat” tetapi memulainya dengan “ikhlas”.
Seluruh bagian dari tingkatan maqamat dan ahwal tersebut, jika dipahami satu persatu semuanya merupakan bagian dari ajaran Islam, namun ketika bagian tingkatan tersebut merupakan bagian dari Ilmu Tasawuf, maka ada sekelompok orang Islam yang tidak bersedia mengamalkannya, yang disebabkan karena bagian tingkatan tersebut merupakan bagian-bagian dari Ilmu Tasawuf, penolakan untuk tidak bersedia mengamalkan bagian-bagian tersebut di dasari karena penolakannya terhadap Tasawuf, dan penolakannya terhadap tasawuf akibat dari kekelruannya dalam memahami ilmu tasawuf.
Maka susunan tingkatan maqamat dan ahwal tersebut perlu disusun kembali menjadi sebuah susunan yang dapat diterima umat Islam, sebab semua bagian maqamat dan ahwal merupakan bagian dari ajaran Islam, susunan yang akan disusun ini didasari dengan; ayat-ayat Al Quran dan hadits Nabi Muhammad SAW, hasil kajian dari ayat-ayat kauniyah tentang jiwa dari dalam ilmu Psikologi. susunan ini dirangkai dalam bingkai “Tingkatan Taqwa”, karena ketaqwaan merupakan amalan qalbu yang harus dilaksanaan siapapun, dalam keadaan apapun, di manapun dan kapanpun, dengan demikian diharapkan umat Islam dapat dengan lebih mudah memahami, menerima dan mengamalkannya.
___________________________________
[1] https://dalamislam.com/akhlaq/pengertian-tasawuf
[2] Abu Bakr Muhammad Ibnu Ishaq Al-Kalabazi , At Ta’aruf li madzhab ahl at tasawuf , Dar Al Kitab Al ‘Alamiyah, Beirut Libanon, Cet. 1, 1413 H, hal. 107
[3] Abu Thalib al Maky, Qut al Qulub fi mu’amalatil Mahbub wa wasfu thariq al marid ila maqami tauhid, hal 275
[4] Abu Nu’aim Al Ashbahani, Hilyatul Aulia Thabaqatul Auliya, Dar Al Fikr, Beirut Libanon, 1997, hal. 248.
[5] Abu Hamid Al Ghazali At Thusi, Ihya’ Ulumudin, Dar Al Ma’rifah, Beirut, Hal.
[6] Ibnu Jazi Al Kalbi Al Gharnathi, At Tashil li Ulumil Tanzil, Darul Arqam ibnu Abi Arqam, Beirut, 1416 H, Juz. I, hal. 17.
[7] Ibnu Jazi Al Kalbi Al Gharnathi, At Tashil li Ulumil Tanzil, Darul Arqam ibnu Abi Arqam, Beirut, 1416 H, Juz. I, hal. 69.
[8] Muhammad ibnu Ali ibnu Muhammad Al Asbahi Al Andalusi, Bada’ius Saliki Fi Thabai’ul Maliki, Wizaratul A’lam Iraq, Cet. 1, Juz. I, Hal 548.
[9] Muhammad ibnu Ali ibnu Muhammad Al Asbahi Al Andalusi, Bada’ius Saliki Fi Thabai’ul Maliki, Wizaratul A’lam Iraq, Cet. 1, Juz. I, Hal 548.
[10] Jalaluddin As Suyuti, Qut Al Mu’tadi ‘Ala Jami’I Tirmidzi, Risalah Ad Daktarah Jamiah Ummul Qura, Makah Al Mukaramah, 1424 H, Juz. 2, Hal. 631
[11] Abu Hasan Nuruddin Al Mala Al harawi Al Qari, Mirqatul Mafatih Sarh Misykatul Masabih, Darul Fikr Beirut, Cet. I, 2002, Jilid I, hal. 119.
[12] Abu Abas Ahmad Ibnu Muhammad, Al Bahr Al Madid Fi Tafsir Al Quranul Majid, Kairo, 1419 H, Juz. 2, Hal. 550.
Sebagai Bukti Cinta Kami Kepada Allah, Rasul-Nya Dan Sesama Umat Islam.
Hasil penelitian ini kami hadiahkan untuk seluruh umat muslim di manapun berada, agar dapat dijadikan sebagai dasar dalam memahami dan mengamalkan Taqwa secara menyeluruh.
Hadiah dapat diunduh di tombol berikut, In Syaa Allah bermanfaat ...
TAZKIYA INSTITUTE
Membangun Negeri Yang Diberkahi Dengan Pendidikan Taqwa
Pastikan Anda mengambil bagian untuk menjadikan penduduk Negeri RI beriman dan bertaqwa. Pelajari, pahami dan amalkan dengan hati, sebarkan kepada sesama umat Islam dengan penuh rasa cinta, sebagai bukti cinta Anda kepada Allah, Rasul dan ajarannya, Niscaya Allah dan Rasulnya mencintai Anda dan Negeri RI diberkahi Allah SWT.
© 2025. Tazkiya Media Departement

